ÖZET:
Dünya genelinde yaşanan ekonomik olaylar ve gelişmeler sonucunda döviz kurlarında yaşanan yükseliş ve düşüşler özellikle bankalar olmak üzere tüm finans sektörünü, reel sektörleri , bireysel ve kurumsal yatırımcıları kur riski ile karşı karşıya bırakmaktadır. Taşınan döviz pozisyonunun büyüklüğü ve yapısına göre değişik etkiler gösteren kur riskinin oluşması ve piyasaları etkilemesi çok kısa süreçlerde gerçekleşen bir durumdur. Analizler ve ekonomik gelişmelerin izlenmelerinin sonucunda kur hareketleri yaklaşık olarak tahmin edilebildiğinden dolayı öncelikli olarak türev piyasalarda işlem gören türev araçlar yardımı ile kur riskinden oluşan zararların minimize edilmesine çalışılması mümkün olmaktadır. Türev piyasalarda işlem gören türev araçlar öncelikli olarak kur riskine karşı korunma sağlama amacı ile geliştirilmiş ve uygulamada farklı türler olarak karşımıza çıkan araçlardır. Bu araçların muhasebeleştiirlmeleri ise ayrı bir önem taşımaktadır.Yapılan muhasebe kayıtlarında uyulması gereken standartlar özellikle türev finansal araçlarda meydana gelen çeşitlenmeler ile daha da geliştirilmek ve güncellenmek zorunda kalmaktatır. Yaşanan gelişmeler aynı zamanda muhasebe kayıtlarında güncellemelere ve değişikliklere yol açarken aynı zamanda yorumlamalar , değerlendirmeler ve denetlemeler kısımlarında da değişimleri beraberinde getirmektedir.Bu çalışmada kur riski kapsamında türev piyasalar ve türev araçlar ele alınmaktadır.Aynı zamanda bu araçların muhasebe kayıtları ile ilgili olarak kullanılan standartlar kapsamında uygulamaya yönelik örneklerde incelenmektedir.
1.Giriş
Dünya ticaretinde görülen ve yaşanan gelişmeler ile birlikte ülke paralarında yaşanan dalgalanmaların etkisi ile kur riskinin önemi ve etkileri artmaya başlamıştır.Ticaret yapanların yanısıra spekülatif amaçlı olarak döviz alım satım işlemleri yapanlarında kur riskinden etkilenmelerinin boyutlarının artması risklerden korunma amaçları çerçevesinde Türev Araçlar’ın gelişmeleri ve kullanım alanlarının da artmasına büyük bir katkı sağlamıştır.
Gelişen Türev Piyasalar ve bu piyasalarda gerçekleştirilen işlemler ise özellikle finans sektörü başta olmak üzere bu piyasalarda işlem yapan tüm bankalar aracı kurumlar, finans şirketleri, yatırım şirketleri ve reel sektör şirketlerinin yaptıkları tüm işlemleri kayıt altına almaları yani muhasebeleştirmeleri gerekliliğini de beraberinde getirmiştir.Bu kapsamda özellikle Uluslararası Muhasebe Sistemi (UMS ) ve Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (UFRS) kapsamında UMS 32 , UMS 39 ve UFRS 7 ve UFRS 9 başta olmak üzere çeşitli standartlar oluşturularak kullanılmaya başlanılmıştır.
Özellikle organize piyasalarda işlem gören Futures ve Opsiyon sözleşmeleri kapsamında bu standartlar ve kullanımları büyük önem taşıdıklarından dolayı zaman zaman oluşan ihtiyaçlar ve yenilikler kapsamında standartlarda da değişikliklikler söz konusu olmaktadır.
2. Türev Piyasalar
Türev piyasalar, ilerideki bir tarihte teslimatı veya nakit uzlaşması yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapıldığı piyasalardır.Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olan finansal araçlar “türev araç” olarak adlandırılmaktadır. Türev araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin ticaretine imkan sağlamaktadır.Tanım olarak “türev” kelimesinin kullanılmasının nedeni; gerçek bir piyasa ve ürünü (dayanak varlık) baz almaları ve değerlerinin baz aldıkları o dayanak varlığa (ürüne, göstergeye, araca) göre değişecek olmasından kaynaklanmaktadır. Türev piyasalarının fonksiyonları ise risk yönetimi ve geleceğe yönelik fiyat oluşumu sağlamaktır.
Türkiye’de Türev Finansal Araçlar Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası ‘nda (VİOP) işlem görmektedirler. Bu piyasada, pay, endeks ve dövize dayalı opsiyonlar ile pay, endeks, döviz, enerji, emtia, kıymetli madenler, yabancı endeksler, metal ve TLREF üzerine vadeli işlem sözleşmelerinin alım satım işlemleri gerçekleştirilmektedir.
3.Türev Finansal Araçlar (Vadeli İşlem Sözleşmeleri)
Türev finansal araçlar vadeli piyasalarda işlem gören, dayanak varlık olarak tanımlanan bir başka varlıktan türetilen ve değeri o dayanak varlığa bağlı olarak oluşan ürünlerdir. Borsa İstanbul A.Ş. bünyesinde organize vadeli işlem piyasalarında paya, endekse, dövize, tahvile, bonoya, emtiaya, altına, enerjiye dayalı olarak oluşan türev sözleşmeler işlem görmektedir.
Türev –vadeli işlem sözleşmesi, sözleşmenin taraflarına bugünden, belirlenen ileri bir tarihte, üzerinde anlaşılan fiyattan, standartlaştırılmış miktar ve kalitedeki bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmelerdir. Vadeli işlem sözleşmelerine yatırım yapılması durumunda sağlanan avantajlar bulunmaktadır. Vadeli piyasalar yatırımcılara, sözleşmeye konu olan dayanak varlığın işlem gördüğü spot piyasalarda ortaya çıkabilecek fiyat değişimlerine karşı korunma olanağı yani hedging sağlamaktadırlar..Finansal piyasalarda spot piyasanın yanında etkin faaliyet gösteren bir vadeli piyasanın varlığı fiyat oluşum mekanizmasının daha etkin çalışmasını sağlamaktadır. Vadeli piyasalar spot piyasalara göre daha düşük tutarlı yatırımla aynı miktarda dayanak varlık üzerine yatırım yapmaya olanak verdiğinden, daha geniş kitlelere yatırım yapma olanağı sağlayacağından her iki piyasanın da daha likit olmasını sağlamaktadır..Vadeli piyasalar yatırımcılara küçük miktarda yatırımla büyük miktarlı pozisyon alma ve kaldıraç etkisi yardımıyla yüksek kazanç elde etme olanağı sağlamaktadır. Ancak kaldıraç etkisi yatırımcı için, spot piyasaya göre çok daha hızlı ve büyük miktarda zarar etme riskini de içinde barındırmaktadır.
3.1. Forward Sözleşmeler
Forward sözleşmeleri, belirli bir varlığın (emtia, döviz, menkul kıymet, altın …..) önceden belirlenmiş bir fiyat ve miktar üzerinden gelecekteki bir tarihte alımı veya satımını öngören sözleşmelerdir. Forward işlemler, ileri bir tarihte teslimi söz konusu olan herhangi bir varlığın; vadesinin, fiyatının, miktarının bugünden belirlenip sözleşmeye bağlandığı işlemlerdir. Forward , bugünden, ileriki bir tarih için kur sabitleme işlemi olarak tanımlanabilmektedir.Bugünden belirlenen bir kurdan belirlenen bir vadede, belirlenen tutarda dövizi almak yada satmak için yapılan bir sözleşmedir.Forward sözleşmeleri, belirli bir dayanak varlığı, önceden belirlenmiş bir fiyat ve vadede alma ya da satma yükümlülüğü veren anlaşmalar olduğundan vade geldiğinde taraflardan alıcı olan taraf (uzun pozisyon sahibi) kontratta belirtilen fiyattan, dayanak varlığı almak zorundadır. Aynı şekilde, anlaşmayı satan taraf (kısa pozisyon sahibi), vade sonunda dayanak varlığı anlaşmada önceden belirlenmiş bir fiyat üzerinden alıcıya satmak zorundadır. Forward sözleşmeleri taraflara yükümlülük getirmektedir. Forward sözleşmelerinde bir teminatlandırma olmadığından başlangıcında herhangi bir nakit ödemesi olmamaktadır. Forward anlaşmasında satıcı taraf, dayanak varlığı ileri bir vadede önceden belirlenen şartlarda teslim edecek yani satacaktır. Alıcı ise, vadede ücreti ödeyerek dayanak varlığı satın alacaktır.Bu işlemde taraflardan birinin anlaşma koşullarını yerine getirememe riski bulunmaktadır. Forward sözleşmeleri genellikle tezgah üstü piyasalarda alınıp satılmaktadır. Forward sözleşmeleri teknik olarak futures anlaşmalarına benzemekle birlikte önemli bazı farklar bulunmaktadır.
Forward sözleşmelerinde spekülasyon amacıyla veya ileride gerçekleşebilecek bir finansal riski yönetmek amacı ile işlem yapılabilmektedir .
3.2.Swap Sözleşmeleri
Swap işlemleri bir veya birden fazla forward sözleşmesine dayanan, iki taraf arasında önceden belirlenen gelecekteki bir tarihte nakit akışlarının karşılıklı değişimidir. Swap işlemleri, tarafların işlemlere yönelik iradelerini açıkça belirttikleri bir sözleşme ile meydana gelmektedir. Swap, işletme yöneticilerine, hem risklerini azaltma hem de gelirlerini artırma imkânı veren bir yöntem olduğu için swap aracılığıyla işletme kaynakları daha etkin kullanılabilmektedir.
Swap, döviz kuru ve faiz oranı riskine karşı geliştirilen, fon kullanıcılarına farklı piyasalardaki uygun fonlara erişebilme, bu fonların uygun kullanımını sağlama, riski azaltma ve sabit faizli bir fonu değişken faizli bir fona değiştirme imkanı veren bir finansal tekniktir.İki tarafın birbirlerine belirli dönemlerde ödeme taahhütlerini içeren bir sözleşmedir. İki taraf arasında birbirlerinin nakit akışlarını belirli bir süre için değiştirmek amacıyla yapılan yasal bir sözleşmedir. Döviz kurlarında ve faiz oranlarında ortaya çıkan hızlı değişiklikler nedeniyle riske maruz kalan taraflar, bu riskten korunmak üzere swap yapabilirler.Swap işlemlerinde tarafların karşılaşabilecekleri riskler vardır. Birincisi tarafların yükümlülüklerini yerine getirmemesinden kaynaklanan kredi riski ve belirli dövizlerin konvertibilitesindeki kısıtlamalardan kaynaklanan ülke riskidir.Swap sözleşmeleri taraflara borçlanma maliyetlerini azaltma ve getiriyi arttırma gibi avantajlar sağlamakla birlikte bu işlemler sırasında hem kur riski hem de faiz oranı değişim riski bulunmaktadır. Bu riskler bilanço dışı risklerdir. Swap sözleşmelerine ait taahhüt ve alacaklar nazım hesaplarda izlenmektedir.
3.3.Futures Sözleşmeleri
Futures sözleşmeleri, belli nitelikteki ve belli miktardaki finansal varlığın sözleşme tarihinde belirlenmiş bir fiyattan gelecekte belirli bir tarihte teslimini hükme bağlayan bir anlaşmadır. Futures kontratı geriye satılarak pozisyon kapatılmaktadır.Futures piyasalarında spekülasyon, hedging ve arbitraj amaçları ile işlem yapılmaktadır.Futures sözleşmeler, standart miktar ve kalitede bir varlığı önceden belirlenmiş bir fiyattan gelecekte belirli bir tarihte teslim etme ya da teslim almaya ilişkin olarak düzenlenen yasal bir sözleşmedir. Futures sözleşmelerinin , sözleşme konusu mal ve fiyatlarındaki düşme veya yükselme risklerine karşı alıcı veya satıcıyı korumalarıdır . Her bir sözleşmenin bir alıcısı ve bir satıcısı vardır. Sözleşmenin alıcısı uzun pozisyonda , satıcısı kısa pozisyondadır. Piyasada uzun pozisyonların sayısının kısa pozisyonlara eşit olması gerekir.
Vadeli işlem sözleşmeleri forward sözleşmeleri gibi taraflara özel anlaşmalar değildir. Futures ve forward sözleşmeleri arasındaki en önemli farklardan biri de vadeli işlem sözleşmelerinde taraflardan birinin borcunu ödememe (temerrüt) riskinin olmamasıdır. Forward sözleşmelerinda olan temerrüt olasılığı, vadeli işlem piyasalarındaki teminat hesapları ile önlenmektedir.Forward sözleşmeleri genellikle kredibilitesi yüksek kurumlar arasında yapıldığı için tarafların birbirlerine borçlarını ödememe olasılığı düşüktür. İşlemlerde olumsuz bir gelişme olmasını önlemek için yapısal bir mekanizma bulunmamaktadır. Futures anlaşmalarında ise bu konuda önemli bir yapısal mekanizma bulunmaktadır. Organize piyasalarda alıcı ve satıcının hesapları borsa yönetimi tarafından izlenmektedir. Ayrıca hem alıcı hem de satıcının teminat hesapları izlenmektedir. Teminatlar, vadeli işlemlerin gerçekleşmesi sırasında bir sorun olmasını önleyecek şekilde hesaplanmaktadır.
Futures anlaşmalarının vadesinden önce kapatılması durumunda sorun çıkmaması için teminat yapıları güçlendirilmektedir. Futures anlaşmalarında tarafların borçlarını ödeyememe riskleri ortadan kaldırılmaktadır. Futures kontratlarının, forward kontratlardan bir diğer farkı ise, yatırımcıların vade sonuna kadar beklemek zorunda kalmamalarıdır.
Futures ile forward kontratlarını ayıran özellikler kontrat özelliklerinden çok, standartlarda ve kontratların arkasındaki çalışma mekanizması ve takas yapısından kaynaklanmaktadır. Dünya borsalarında, enerji ürünleri, tarımsal ürünler, finansal ürünler ve değerli madenler ve metaller üzerine futures işlemleri gerçekleştirilmektedir.
3.4.Opsiyon Sözleşmeleri
Opsiyon sözleşmesi, iki taraf arasında yapılan ve alıcıya, ödeyeceği belli bir tutar (opsiyon primi) karşılığında, belirli bir vadeye kadar (veya belirli bir vadede), bugünden belirlenen bir fiyat (kullanım fiyatı) üzerinden opsiyona dayanak teşkil eden bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi satın alma veya satma hakkı tanıyan, satıcıya da alıcının bu sözleşmeden doğan hakkını kullanması durumunda sözleşmeye dayanak teşkil eden malı, kıymeti, veya finansal göstergeyi satma veya alma yükümlülüğü getiren sözleşmedir.Opsiyon sözleşmeleri, belirli bir vadede ya da vadeye kadar belirli bir varlığı, belirli bir miktarda, belirli bir fiyattan alma ya da satma hakkı veren sözleşmelerdir.
Opsiyonu alan tarafa belirli bir vadede veya belirli bir vadeye kadar önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni ve dövizi alma veya satma hakkı veren, satan tarafı ise yükümlü kılan sözleşmeyi ifade etmektedir.Taraflardan biri diğerine belli şartlar altında bir finansal aracı alma veya satma hakkı verir; karşı taraf ise finansal aracı alma veya satma hakkından dolayı prim ödemek zorundadır. Opsiyon sözleşmeleri döviz, faiz, hisse senedi endeksi ve emtia ürünleri üzerinden düzenlenmektedir.
Opsiyon sözleşmesi, belirli bir kıymeti, önceden belirlenen bir vadeden veya fiyattan alma ya da satma hakkı veren sözleşmelerdir. Opsiyon sözleşmesi, iki taraf arasında yapılan ve alıcıya, ödeyeceği belli bir tutar yani opsiyon primi karşılığında, belirli bir vadeye kadar veya belirli bir vadede , bugünden belirlenen bir kullanım fiyatı üzerinden opsiyona dayanak teşkil eden bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi satın alma veya satma hakkı tanıyan, satıcıya da alıcının bu sözleşmeden doğan hakkını kullanması durumunda sözleşmeye dayanak teşkil eden malı, kıymeti, veya finansal göstergeyi satma veya alma yükümlülüğü getiren sözleşmedir. Sözleşmeyi elinde tutan kişi sözleşmeye konu olan kıymeti alma (call option) veya satma (put option) hakkına sahip olurken, sözleşmeden kaynaklanan herhangi bir yükümlülüğü yoktur. Sözleşmeyi satan yani yazan taraf ise vadede sözleşmeyi elinde tutan tarafın, sözleşmeye konu olan kıymeti sözleşme şartları içerisinde almak veya satmak istemesi durumunda, sözleşme hükümlerini yerine getirmekle yükümlüdür. Opsiyonu satan taraf bu işlem karşılığında prim geliri elde etmektedir.
4.Türev Araçların Muhasebeleştirilmesi
Türev ürünlerin kaydedilmeleri, işlem sonucu kar ya da zararın hesaplanması ve kayda geçirilmesi, finansal tablo veya raporlarda gösteriliş şekli ve işlemlerin kayıttan çıkarılmasına ilişkin muhasebe uygulamaları büyük önem taşımaktadır. Taşınılan riskler, türev işlemlerle gerçekte azaltılmış olsa bile, bu durum muhasebe kayıtlarına doğru bir şekilde yansıtılamazsa riskten korunmanın beklenen etkileri finansal tablolarda görülemeyecektir. Türev Finansal araçların muhasebeleştirlmesinde;
Türkiye Muhasebe Standartları kapsamında,
• TMS32 Finansal Araçlar: Sunum Standardı
• TMS 39 Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme Ve Ölçme Standardı
Türkiye Finansal Raporlama Standartları kapsamında,
• TFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar Standardı
• TFRS 9 Finansal Araçlar Standardı kullanılmaktadır.
4.1.Forward Sözleşmelerin Muhasebeleştirilmesi
Emtia üzerine yapılan forward sözleşmelerinde, vade tarihinde sözleşme hükümleri ifa edilmişse, sözleşme fiyatı üzerinden emtiaya yönelik maliyet veya hasılat tespiti yapılmalıdır. Taraflardan birisi forward sözleşmesindeki yükümlülüklerini yerine getirmekten kaçınması durumunda , maliyet veya hasılat tespiti fiili fiyat üzerinden hesaplanmaktadır. Forward sözleşmenin vade tarihinde uygulamaya konulması durumunda ise sözleşmeyle ilgili giderler, üzerine işlem yapılan emtianın maliyetiyle ilişkilendirilmektedir. Forward sözleşmesi uygulamaya konulmazsa ilgili maliyetler doğrudan gider yazılmaktadır.Döviz forward sözleşmeleri, spekülasyon amacıyla ya da bir borç veya alacağı hedge etmek amacıyla yapılabilmektedir. Bu çerçevede sözleşmenin yapılış amacına göre forward sözleşmelerin muhasebeleştirmesi de farklı işlemleri gerektirmektedir.Forward döviz sözleşmesi, dövizli bir borç veya alacağın hedge edilmesi amacıyla yapılıyorsa bu işlem için iki alternatif muhasebe işlemi uygulanabilir:
Sözleşme dönemi içinde mali tablo düzenleniyorsa; forward prim ya da iskontosunun o döneme düşen kısmı karın hesaplanmasında dikkate alınır. Döviz kurlarında meydana gelen düşüş veya yükselişe göre Kambiyo Kârı veya Kambiyo Zararı hesapları kullanılarak muhasebeleştirme yapılır.Yada forward sözleşmesinin sona ermesine kadar herhangi bir işlem yapılmaz ve sözleşme vadesinde taahhüt gerçekleşince, işleme ilişkin oluşan kar veya zarar ilgili hesaplara yansıtılır.Yapılan döviz forward sözleşmesi, spekülasyonla gelir sağlamak için yapılmışsa ve kar varsa, 380 Gelecek Aylara Ait Gelirler / 480 Gelecek Yıllara Ait Gelirler, zarar varsa 180 Gelecek Aylara Ait Giderler / 280 Gelecek Yıllara Ait Giderler hesabı kullanılmalı ve sözleşmenin bitim tarihine kadar bu hesaplarda tutulmalıdır. Sözleşme sona erince kar elde edilmiş ise, 649 Diğer Faaliyetlerden Olağan Gelir ve Kârlar hesabı, zarar edilmişse 659 Diğer Faaliyetlerden Olağan Gider ve Zararlar hesabı kullanılmalıdır.Yapılan forward sözleşmesi faize dayalı ise , işletme faiz sözleşmesinden kazanç elde ederse, elde ettiği kazanç tutarını, kredi faiz borcundan indirerek ve kalan finansman giderini muhasebeleştirir. Sözleşme zararla sonuçlanırsa, zarar tutarı faiz giderlerine eklenerek finansman gideri olarak kaydedilir.
4.2.Swap Sözleşmelerin Muhasebeleştirilmesi
Swap işlemlerle ilgili muhasebe uygulamasını gerektiren işlemler arasında ; Swap sözleşmesinin kayda alınması, yabancı paraların swapı ,faiz giderlerinin tahakkuk ettirilmesi ve ödenmesi, faiz gelirlerinin tahakkuk ettirilmesi ve tahsili, swap konusu anaparaların iadesi, swap sözleşmesine ilişkin başlangıçta yapılan kaydın kapatılması süreçlerine dayalı işlemler yer almaktadır.
4.3.Futures Sözleşmelerin Muhasebeleştirilmesi
Futures işlemlerle ilgili muhasebe uygulamasını gerektiren işlemler arasında, Borsa üyelik aidatının ve yatırım kuruluşu komisyonunun ödenmesi, başlangıç teminatının ödenmesi, future sözleşmesinin satın alınması uzlaşma fiyatına göre günlük değer hesaplamalarının yapılması, vade sonunda future sözleşme yükümlülüğünün yerine getirilmesi ve buna bağlı olarak başlangıç teminatının geri alınması ve future sözleşmeye ait kaydın kapatılması süreçlerine dayalı işlemler yer almaktadır.
4.4.Opsiyon Sözleşmelerin Muhasebeleştirilmesi
Opsiyon işlemlerinde işlemin sonucunda elde edilen kazancın veya kaybedilen ödenmiş primin muhasebeleştirilmesi gereklidir.
Dönem sonlarında,korunma işlemine ilişkin kazançların hesaplanarak kayıtlardaki tutarların düzeltilmesi, koruma altına alınan varlığın değer düşüşleri için ayrılacak karşılık miktarının hesaplanmasında, kümülatif hedge kazancı göz önünde bulundurulur ve değer düşüşünün hedge kazancını aşması durumunda, aşan kısım için karşılık ayrılması,korunma işleminin sonunda hedge kazancı ortaya çıkıyorsa karşılık giderlerine alacak yazılarak gider düzeltilmesi yapılması, varlıkların değer azalmalarını aşan korunma kazancı, işlemin sonunda kar yazılması gereklidir.Korunma işlemi bir borcun maliyetinin artışından korunmak amacıyla yapıldığında ise korunma kazancının ilgili faiz giderinden, kaynağın kullanılma süresine yayılarak düşülmesi , hedge kazancı kesinleştiğinde, “gelecek aylara ait gelirler” hesaplarına alınarak bu hesaptan ilgili dönemlere aktarma yapılması gereklidir. Korunma işlemi bir alacağın korunması amacıyla yapılıyorsa, hedge kazanç ve kayıpları alacağın bağlı olduğu işlemin kar ve zararı ile ilişkilendirilmelidir.Opsiyon işlemi, spekülatif amaçla yapılırsa, işlemden sağlanan kazanç veya prim kaybı kesinleştiği anda gelir veya gider hesaplarına alınmalıdır.
5 .Kullanılan Hesaplar
|
Bilanço Hesapları |
|
|
Aktif Hesaplar |
Pasif Hesaplar |
|
224 Türev Finansal Varlıklar – T.P. |
364 Türev Finansal Yükümlülükler – T.P. |
|
225 Türev Finansal Varlıklar – Y.P. |
365 Türev Finansal Yükümlülükler – Y.P. |
|
278 Muhtelif Alacaklar – T.P. |
390 Muhtelif Borçlar – T.P. |
|
279 Muhtelif Alacaklar – Y.P. |
391 Muhtelif Borçlar – Y.P. |
|
41406 Riskten Korunma Değerleme Farkları |
|
|
Gelir Tablosu Hesapları |
|
|
Gider/Zarar Hesapları |
Gelir/Kar Hesapları |
|
862 Riskten Korunma Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Zararlar – T.P. |
752 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Kârlar – T.P. |
|
863 Riskten Korunma Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Zararlar – Y.P. |
753 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Kârlar – Y.P. |
|
872 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Zararlar – T.P. |
754 Riskten Korunma Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Kârlar – T.P. |
|
873 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Zararlar – Y.P. |
755 Riskten Korunma Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Kârlar – Y.P. |
|
Nazım Hesaplar |
|
|
934 Müşteri Adına Yapılan Türev Finansal Araç Alım Satım İşlemlerinden Alacaklar – T.P. |
936 Müşteri Adına Yapılan Türev Finansal Araç Alım Satım İşlemlerinden Borçlar – T.P. |
|
935 Müşteri Adına Yapılan Türev Finansal Araç Alım Satım İşlemlerinden Alacaklar – Y.P. |
937 Müşteri Adına Yapılan Türev Finansal Araç Alım Satım İşlemlerinden Borçlar – Y.P. |
|
944 Riskten Korunma Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Alacaklar |
946 Riskten Korunma Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Borçlar |
|
945 Riskten Korunma Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Alacaklar YP |
947 Riskten Korunma Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Borçlar YP |
|
964 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Alacaklar – T.P. |
966 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Borçlar – T.P. |
|
965 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Alacaklar – Y.P. |
967 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Borçlar – Y.P. |
6. Muhasebeleştirme Uygulamaları
6.1.Forward Sözleşmelerin Muhasebeleştirmesi Uygulaması
Forward sözleşmelerinin muhasebeleştirilmesinde, vadeden önce hesaplaşma olamayacağı için, kar - zarar vadenin sonuna kadar kesinleşmiş olmamaktadır. Forward işlemleri vadeden önce değerleme işlemine tabi tutulmaktadır. Değerleme işlemi sonucunda, Forward işlem gerçeğe uygun değer riskinden korunma amacıyla yapılmış ise, dönemin kar - zararı ile ilişkilendirilir , nakit akış riskinden korunma amacına yönelik ise, öz kaynak altında muhasebeleştirilir.Forward sözleşmelerinin muhasebeleştirilmesinde, bilanço dışı hesaplar kullanılırken, değerleme işlemi yapıldığında bilanço içi hesaplar da kullanılır.
Riskten korunma amacıyla yapılan Forward sözleşmelerine ilişkin muhasebe kayıtları ;Banka müşterisine vadeli USD kredi kullandırmıştır. Vade tarihinde döviz kurunun daha düşük düzeyde gerçekleşeceğini düşünen Banka olası gerçeğe uygun değer riskinden korunmak amacıyla, başka bir kuruluş ile USD satım hakkı veren bir Forward sözleşme imzalamıştır.
Kredinin kullandırılması:
X/X/XXX
111- Kısa Vadeli Krediler
025- Yurtdışı Bankalar
/
Yapılan forward sözleşmeye ilişkin işlemin nazım hesaplara alınması:
X/X/XXX
|
944- Risk. Kor. Amaçli Türev Fin. Araç. Alacak. |
||
|
94400- Vadeli Döviz Alım İşlemi |
||
|
945- Risk. Kor. Amaç. |
||
|
Türev Fin. Araç. Alacak. |
||
|
945002- Vadeli Döviz Satım İşlemi |
||
|
|
||
|
Türev Fin. Araç.Borç. |
||
|
966000- Vadeli Döviz Alım İşlemi |
||
|
947- Risk. Kor. Amaç. |
||
|
Türev Fin. Araç. Borç. |
||
|
947001- Vadeli Döviz Satım İşlemi |
Değerleme işleminde, işleme ilişkin tutarların değerleme tarihi itibariyle değerlerinin bulunması amacıyla TL ile USD faiz oranları ve vadeye kalan gün sayısı kullanılır. Faiz oranlarına göre paranın her iki para birimindeki değerlerinin bulunması sonrasında, indirgenmiş kur hesaplanır ve n bu kur ile piyasa kurunun karşılaştırılması gerçekleştirilir.
Değerleme sonucu bulunan reeskont gelirinin muhasebesi ;
X/X/XXX
|
224- Türev Finansal Araçlar |
|
|
22401- Gerçeğe Uygun Değ. Risk. Korunma Amaçlı |
|
|
752- Türev Fin. Araçlardan Kârlar |
|
|
75200-Vadeli Alım-Satım İşlemlerinden |
/
Kredinin tahsil edilmesi:
X/X/XXX
|
011- Efektif Deposu |
||
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
292- Efektif A/S Hesabi |
||
|
111- Kisa Vadeli Krediler |
||
|
293- Efektif Vaziyeti |
||
|
294- Döviz A/S Hesabi |
/
Forward kapanış kayıtları:
Döviz satışının yapılması;
X/X/XXX
|
010- Kasa Hesabi |
||
|
293- Efektif Vaziyeti |
||
|
011- Efektif Deposu |
||
|
292- Efektif A/S Hesabi |
||
|
752- Türev Araç. Karlar |
/
Sözleşmeye ilişkin kapanış kayıtları:
X/X/XXX
946- Risk. Kor. Amaç.
|
Türev Finansal Araç. Borç. |
||
|
946000- Vadeli Döviz Alım İşlemi |
||
|
947- Risk. Kor. Amaç. |
||
|
Türev Finansal Araç. Borçlar |
||
|
947001- Vadeli Döviz Satım İşlemi |
||
|
944- Risk. Kor. Amaç. |
||
|
Türev Finansal Araç. Alacak. |
||
|
94400- Vadeli Döviz Alım İşlemi. |
||
|
945- Risk. Kor. Amaç. |
||
|
Türev Finansal Araç. Alacak. |
||
|
945002 - Vadeli Döviz Satım İşlemi |
/
Forward sözleşmenin yıl sonunda değerlemesinden kaynaklanan geliri Kar Zarar Hesabına kaydedilir.
6.2.Futures Sözleşmelerin Muhasebeleştirmesi Uygulaması
Futures muhasebesinde dikkate edilmesi gerekenler;Futures işlemler organize piyasa işlemi olduğundan dolayı, bu türdeki sözleşmelerin tarafı olmak için, alıcı ve satıcı tarafından takas odasına başlangıç marjını yatırmak gerekmektedir.İşlemin taraflarınca dönemsel olarak sözleşmeden kaynaklanan kayıp ya da kazançlar hesaplanarak nazım hesaplarda gösterilmelidir.İşlemler netleştirilmeden ayrı hesaplarda izlenmelidir.Futures işlem bir varlığın riskten korunması amacıyla yapılmışsa, ay sonlarında riskten korunma işlem kazancı yeniden hesaplanarak kayıt edilmiş tutarlar düzeltilmelidir.Riskten korunacak varlığın değer azalmaları için, başlangıçta ayrılacak karşılık miktarını belirlerken sözleşme sonucunda elde edilecek kazanç
dikkate alınmalı, değer kaybı ayrılan karşılığı aştığında ise aşan miktar kadar yeni karşılık ayrılmalıdır.Riskten korunma işlemi vadesi geldiğinde, elde edilen kazanç karşılık giderine alacak yazılarak düzeltilmelidir. Riskten korunma işleminden elde edilen kazanç, varlıkların değer azalmalarından daha fazla gerçekleşti ise, aşan kısım işlem sonunda kar yazılmalıdır.Futures işlem, faiz gelirindeki bir azalma riskine karşı kullanılmışsa ve bu işlem kazançla sonuçlandığı takdirde, future işlem kazancı faiz gelirlerine ilave edilmelidir. İşlemin zararla sonuçlanması durumunda ise, işlem zararı faiz gelirlerinden mahsup edilmelidir.Futures işlemi, bir borcun maliyetindeki artıştan korunmak amacıyla yapılıyorsa, işlemin kazancı kaynağın kullanıldığı döneme yayılarak faiz giderlerinden düşülmeli, işlemin zararı ise aynı şekilde kaynağın kullanılma dönemine yayılarak faiz giderlerine eklenmelidir.
X bankası Y Bankası ile döviz futures sözleşmesi yapmıştır. Sözleşme vadesi sonunda piyasada belirlenen spot kurlar dikkate alınarak sözleşme koşulları yerine getirilmiştir.
Başlangıç teminatı yatırma kaydı:
X/XX/XXXX
278-Muhtelif Alacaklar
-Verilen Teminatlar
010 - Kasa
/
$ satın alma yükümlülüğü nazım hesap kaydı;
X/XX/XXXX
944- Riskten Kor. Amaçlı
Türev Fin. Araç. Alacaklar
944040- Futures Para Alım İşlemi
946- Riskten Kor. Amaçlı
Türev Fin. Araç. Borçlar
946040- Futures Para Alım İşlemi
/
Sözleşmede belirlenen vade sonunda döviz alındığında, yapılması gereken kayıt;
X/XX/XXXX
010-Kasa
Dolar Kasası
010-Kasa Hesabı
Tl Kasası
278-Muhtelif Alacaklar
-Verilen Teminatlar
754- Riskten Kor. Amaçlı
Türev Fin. Araç. Karlar
/
Vade sonunda piyasada dolar kurunun düşmesi durumunda kayıt;
X/XX/XXXX
|
010-Kasa Dolar Kasası ($) |
||
|
862- Riskten Kor. Amaçli |
||
|
Türev Fin. Araç. Zararlar |
||
|
010-Kasa Hesabi |
||
|
Tl Kasası |
||
|
278-Muhtelif Alacaklar |
||
|
-Verilen Teminatlar |
/
Döviz alım işlemi gerçekleştikten sonra, yükümlülüğü izlemek üzere açılmış olan Nazım Hesapların kapatılması
X/XX/XXXX
|
946- Riskten Kor. Amaçli Türev Fin. Araç. Borçlar |
|
|
946040- Futures Para Alım İşlemi |
|
|
944- Riskten Kor. Amaçli |
|
|
Türev Fin. Araç. Alacaklar |
|
|
944040- Futures Para Alım İşlemi |
/
6.3.Swap Sözleşmelerin Muhasebeleştirmesi Uygulaması
Para swaplarının muhasebeleştirilmesi ; USD ödemesi olan Bankanın, bu tarihte bu döviz cinsinden varlığı bulunmamaktadır. Bankanın ödemeyi aktifinde bulunan Euro cinsinden varlığını satıp yapması mümkün olmakla birlikte Banka, hem Euro’nun gelecekte değer kazanacağını düşündüğünden, hem de gelecekte bu borcu karşılayacak düzeyde dolar cinsinden nakit girişi beklediğinden, mevcut döviz pozisyonunu değiştirmeden, aynı tarihte Banka ile belirlenen parite üzerinden vadeli bir Euro-Dolar swap sözleşmesi yapmıştır.
Bankaya Euro verilip, karşılığında Dolar alınması:
X/XX/XXXX
|
025- Yurtdışı Bankalar |
||
|
- Banka |
||
|
025- Yurtdışı Bankalar |
||
|
023- Yurtiçi Bankalar |
||
|
319- Bankalararası Mevduat |
||
|
- Banka |
/
Sözleşmenin kayıtlara alınması:
X/XX/XXXX
|
945- Risk. Kor. Amaç. Türev Fin. Araç.Alacak. |
||
|
945120- Swap Para Alım İşlemi |
||
|
945- Risk. Kor. Amaç. |
||
|
Türev Fin. Araç.Alacak. |
||
|
945121 - Swap Para Satım İşlemi |
||
|
947- Risk. Kor. Amaç. |
||
|
Türev Fin. Araç.Borç. |
||
|
947120- Swap Para Alım İşlemi |
||
|
947- Risk. Kor. Amaç. |
||
|
Türev Fin. Araç. Borç. |
||
|
947121- Swap Para Satım İşlemi |
/
Bankanın döviz pozisyonunda herhangi bir değişiklik olmadığından dolayı, bu işlemle ilgili olarak herhangi bir kur farkı karı -zararı oluşmamaktadır. Swap işleminin yapılmaması durumunda, Bankanın ödemesini yapması için mutlaka döviz satın alması veya mevcut başka bir döviz varlığını satması gerekmekte olup, bu durum döviz vaziyet hesaplarını zorunlu olarak değiştirecek ve kur değişimine bağlı olarak da kambiyo gelir veya gideri yaratacaktır.
6.4.Opsiyon Sözleşmelerin Muhasebeleştirmesi Uygulaması
Opsiyon sözleşmelerinin döviz, faiz, mal, endeks ve hisse senedi opsiyonları şeklinde düzenlenebileceği,sözleşmelerin borsaya kayıtlı olarak veya kayıtlı olmadan yapılabileceği, alım ve satım opsiyonları biçiminde düzenlenebileceği dikkate alındığında; çok fazla çeşitte opsiyon sözleşmesi gerçekleştirme olasılığı ortaya çıkmaktadır. Bu olasılıklara göre bankalar açısından gerçekleştirilebilecek muhasebe kayıtları genellikle birbirine çok yakın olabileceği gibi her olasılığın diğerinden farklı bir muhasebe kaydını içermesi de mümkündür.
Bankanın € tutarında borcu bulunmaktadır. Gelecek dönemlerde Euro’nun ABD doları karşısında değer kazanacağını düşünen Banka mevcut borcunu Dolar
cinsinden sabitlemek istemektedir. X bankasının alım opsiyonunu alarak prim ödemesini kabul etmiştir.
Sözleşmenin ve prim ödemesinin kayıtlara alınması;
X/XX/XXXX
|
945- Riskten Kor. Amaçlı Türev Fin. Araç. Alacaklar |
||
|
945163- Para Satım Opsiyonları |
||
|
945- Riskten Korunma Amaçlı |
||
|
Türev Finansal Araç.Alacaklar |
||
|
945161- Para Alım Opsiyonları |
||
|
947- Riskten Kor. Amaçlı |
||
|
Türev Fin. Araç. Borçlar |
||
|
947163- Para Satım Opsiyonları |
||
|
947- Riskten Kor. Amaçlı |
||
|
Türev Fin. Araç. Borçlar |
||
|
947161- Para Alım Opsiyonları |
X/XX/XXXX 281- Borçlu Geçici Hesaplar
281018- Verilen Opsiyon Primleri
023- Yurtiçi Bankalar
/
Ödenen opsiyon priminin bir aylık döneme denk gelen kısmının giderlere yansıtılması;
X/XX/XXXX
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
753- Türev Araç. Zararlar |
||
|
75303- Opsiyon A/S İşlemlerinden |
||
|
281- Borçlu Geçici Hesaplar |
||
|
281018- Verilen Opsiyon Primleri |
||
|
294- Döviz A/S Hesabı |
/
Opsiyon hakkını kullanması durumunda elde edeceği gelir tutarı işlem riskten korunma amaçlı yapıldığında öz kaynak altında muhasebeleştirilir. .
X/XX/XXXX
|
225- Türev Finansal Varlıklar |
|
|
|
— Nakit Akış Risk. Kor. Amaçlı |
||
|
294- Döviz A/S Hesabı |
||
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
414- Sermaye Yedekleri |
||
|
41406-Riskten Korunma Fonları |
/
Değerleme kayıtları ve kalan prim bakiyesinin itfası
X/XX/XXXX
|
225- Türev Finansal Varlıklar |
||
|
294- Döviz A/S Hesabı 295- Döviz Vaziyeti |
||
|
414- Sermaye Yedekleri 41406-Riskten Korunma Fonları |
/
X/XX/XXXX
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
872- Türev Araç. Zararlar |
||
|
75303- Opsiyon A/S İşlemlerinden |
||
|
281- Borçlu Geçici Hesaplar |
||
|
281018- Verilen Opsiyon Primleri |
||
|
294- Döviz A/S Hesabı |
/
Opsiyon hakkının kullanılması;
X/XX/XXXX
|
025- Yurtdışı Bankalar |
||
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
294- Döviz A/S Hesabı |
||
|
025- Yurtdışı Bankalar |
||
|
225- Türev Fin. Varlıklar |
||
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
294- Döviz A/S Hesabı |
/
Gelirin kar / zarar hesabına alınması ;
X/XX/XXXX 414- Sermaye Yedekleri
41406-Riskten Korunma Fonları
752- Türev Fin. Araç. Karlar
/
Ara dönemde yapılan değerleme işleminin ertesi gün ters kayıtla iptal edildiği kabul edildiğinde yapılması gerekli kayıtlar ;
X/XX/XXXX
|
025- Yurtdışı Bankalar |
||
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
294- Döviz A/S Hesabı |
||
|
025- Yurtdışı Bankalar |
||
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
294- Döviz A/S Hesabı |
||
|
753- Türev Fin. Araç. Karlar |
/
Nazım hesap kaydının kapatılması;
X/XX/XXXX
|
947- Riskten Kor. Amaçlı Türev Fin. Araç. Borçlar |
||
|
947163- Para Satım Opsiyonları |
||
|
947- Riskten Kor. Amaçlı |
||
|
Türev Fin. Araç. Borçlar |
||
|
947161- Para Alım Opsiyonları |
||
|
945- Riskten Kor. Amaçlı |
||
|
Türev Fin. Araç. Alacaklar |
||
|
945163- Para Satım Opsiyonları |
||
|
945- Riskten Kor. Amaçlı |
||
|
Türev Fin. Araç. Alacaklar |
||
|
945161- Para Alım Opsiyonları |
/
X Bankasının yapacağı kayıtlar ;
Teminatın yatırılması, opsiyon priminin tahsili ve sözleşmenin kayıtlara alınması ;
X/XX/XXXX
|
025- Yurtdışı Bankalar |
||
|
294- Döviz A/S Hesabı |
||
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
753- Türev Fin. Araç. Karlar |
X/XX/XXXX 279- Muhtelif Alacaklar
27905- Türev Fin. Araç. Alacaklar
023- Yurtiçi Bankalar
X/XX/XXXX
|
965- Alım Satım Amaçlı Türev Fin. Araç. Alacaklar–Yp |
||
|
965400- Para Alım Opsiyonları |
||
|
965- Alım Satım Amaçlı Türev |
||
|
Fin. Araç. Alacaklar–Yp |
||
|
965401 - Para Satım Opsiyonları |
||
|
967- Alım Satım Amaçlı Türev |
||
|
Fin. Araç. Borçlar- Tp |
||
|
967400- Para Alım Opsiyonları |
||
|
967- Alım Satım Amaçlı Türev |
||
|
Fin. Araç. Borçlar- Yp |
||
|
967401- Para Satım Opsiyonları |
/
Değerleme işlemi kayıtları;
X/XX/XXXX 872- Türev Araç. Zararlar
87203- Opsiyon A/S İşlemlerinden
365- Türev Fin. Yükümlülükler
/
X/XX/XXXX 872- Türev Araç. Zararlar
87203- Opsiyon A/S İşlemlerinden
365- Türev Fin. Yükümlülükler
/
Alıcının alım hakkını kullanması sonucu sözleşme konusu dövizlerin değiştirilmesi;
X/XX/XXXX
|
025- Yurtdışı Bankalar |
||
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
294- Döviz A/S Hesabı |
||
|
365- Türev Fin. Yükümlülükler |
||
|
025- Yurtdışı Bankalar |
||
|
295- Döviz Vaziyeti |
||
|
294-Döviz A/S Hesabı |
/
Teminatın geri alınması;
X/XX/XXXX 023- Yurtiçi Bankalar
279- Muhtelif Alacaklar
27905- Türev Fin. Araç. Alacaklar
/
Nazım hesap kayıtlarının kapatılması;
X/XX/XXXX
|
967- Alım Satım Amaçlı Türev Fin. Araç. Borçlar-Tp |
||
|
967400- Para Alım Opsiyonları |
||
|
967- Alım Satım Amaçlı Türev |
||
|
Fin. Araç. Borçlar-Yp |
||
|
967401- Para Satım Opsiyonları |
||
|
965- Alım Satım Amaçlı Türev |
||
|
Fin. Araç.Alacak.–Yp |
||
|
965400- Para Alım Opsiyonları |
||
|
965- Alım Satım Amaçlı Türev |
||
|
Fin. Araç. Alacak.–Yp |
||
|
965401 - Para Satım Opsiyonları |
/
7.Sonuç
Özellikle riske karşı koruma sağlamak amacı ile kullanılan ve spekülasyon amaçlı olarak yatırımcıların gelir elde etme amaçları doğrultusunda da aktif bir şekilde işlem yaptıkları Türev Piyasalar ve bu piyasalarda işlem gören Türev araçların muhasebeleştirilmeleri işlemlerinin daha basit ve uygulamalarının kolay olması ilgili taraflar açısından talep edilen bir durumdur.Bu kapsamda geliştirilen yeni nesil türev araçları da kapsayacak şekilde oluşturulacak olan standartlar kullanıcıların işlerini kolaylaştırırken aynı zamanda işlemlerin net ve düzgün olarak kaydedilmesinin yaratacak olduğu olumlu etkileri de destekleyecektir.
Kaynakça
Akdoğan, Nalan, (2004), “Muhasebe Standartlarına Toplu Bakış Muhasebe Uygulaması-Vergi İlişkisi”, Muhasebe Uygulamaları ve Vergi Mevzuatı Bildirileri, Ankara.
Bilgili, E., Akyel, N. Ve Karaca, N. (2005),”Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Muhasebeleştirilmesi”, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı:26.
Elitaş, Celal (2009),” Türev Ürünler ve Muhasebe Sistematiği”, Mali Pusula Dergisi, Sayı.52
Yaslıdağ Beyhan Türev Piyasalar ve Analiz Yöntemleri Eylül 2016 Seçkin Yayınevi
Yaslıdağ Beyhan Türev Piyasalar ve Türev Araçlar Temmuz 2021 Seçkin Yayınevi
SPK Yatırımcı Bilgilendirme Kitapçıkları
Türkiye Finansal Raporlama Standardı 7 (TFRS 7) Finansal Araçlar: Açıklamalar, http://www.kgk.gov.tr/
Türkiye Finansal Raporlama Standardı 9 (TFRS 9) Finansal Araçlar, http://www.kgk.gov.tr/
Türkiye Muhasebe Standardı 32 (TMS 32) Finansal Araçlar: Sunum, http://www.kgk.gov.tr/
Türkiye Muhasebe Standardı 39 (TMS 39) Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme http://www.kgk.gov.tr
DR.ÖĞR.ÜYESİ BEYHAN YASLIDAĞ
