Teknoloji dergisi olan Fast Company, Mike Elgan imzalı yayınlanan haberinde, henüz dünyada çok az kişinin haberdar olduğu bir sistemden bahsetti.
Hayatın belki de bütününü kapsayacak olan sistemin adı sosyal kredi. Sistem tıpkı finansal kredi puanı gibi işliyor.
Sistemle birlikte herkesin bir vatandaşlık puanı olacak/oluşturulacak. Vatandaşların puanlarını belirlemede, tüketim alışkanlıkları, sosyal medya kullanımları, arkadaş çevresi gibi son derece kapsamlı öğeleri içeren bir algoritma belirleyici olacak.
Sisteme göre vatandaşlar sosyal kredi puanına göre otellere kabul edilecek, yüksek nitelik gerektiren işlere girebilme, hatta çocuklarının hangi özel okula kaydettirebileceği gibi hayati konularda sosyal kredi sistemi etkili olacak.
Hatta uygulama sadece sivil vatandaşların puanlanması ile kalmayacak, devlet kurumları içindeki otoriteyi sağlamak için de kullanılabilecek. Ayrıca Sosyal kredi sisteminin işe alımlarda veya yurt dışı üniversite başvurularında istenen tavsiye mektuplarının yerini alması da hedefliyor.
Sistem düşünülen haliyle teknoloji dizisi olan Netflix’ in popüler bilim-kurgu dizisi olan "Black Mirror" ın dördüncü sezonunun "Nosedive" isimli bölümüne benziyor.
Black Mirror dizisinde insanların belirli bir puanın altına düşmeden asgari puan ile hayata devam etmeleri için, sokakta birbiriyle selamlaşan insanlara, selamlaşma şekline göre puan veriliyor, ofiste sevilme kriterleri dahi puanlamayı da etkiliyor ve kişinin hayatına girebilecek sevgiliden işe kadar her şey bu puanlamaya göre belirleniyor.
Dünya da uygulamaya geçen ülkeler var mı?
Çin 2009 yılında yerel baz da uygulama zaten başlamıştı. Pekin hükümeti 2014 yılında 8 firmayla ülke çapında uygulamaya başlayıp vatandaşlarını bilgisayar ya da kamera sistemleriyle izleyerek insanları davranış biçimlerine göre sınıflandırdığı Sosyal Kredi Sistemi'ni “sosyal güven başlığı” altında 2020'de tam olarak hayata geçirmeyi planlıyor.
Çin Hükümeti, şimdiden milyonlarca insana seyahat engeli koydu ve otellerde konaklamayı engelledi. Daha şimdiden milyonlarca insana engeller koyan bu dijital sistem vatandaşların %30'luk ciddi bir kesimi tarafından desteklenmiyor. Ayrıca kara listeye giren insanların fotoğrafları da diğer insanların görebileceği noktalarda sergileniyor.
James O’Malley isimli bağımsız gazeteci bu uygulamalardan birine bizzat şahit olduğunu, geçtiğimiz günlerde Pekin’den Şangay’a yaptığı seyahati sırasında, bulunduğu trende yolcuların kişisel davranışlarına dikkat etmelerine yönelik olarak yapılan bir uyarı anonsuyla karşılaştığını ve bu anonsu video olarak kaydettiğini söyleyerek bu video kaydını kişisel Twitter hesabından paylaştı. Bağımsız gazeteci, bu video kaydını paylaştığı tweet’te şu şekilde bir açıklamaya da yer verdi:
“İşte geleceğin distopik bir vizyonu: Pekin-Şangay hızlı treninde kaydettiğim gerçek bir anons.”
O’Malley’nin kaydettiği bu uyarı anonsunda tam olarak şunlar ifade ediliyor:
“Sevgili yolcular! Biletsiz seyahat eden ya da uygunsuz davranan kişiler ya da halka açık alanlarda sigara içen kişiler, yasalara göre cezalandırılacaktırlar ve bu davranış, bireysel kredi bilgi sistemine kaydedilecektir. Negatif bir kişisel kredi kaydından kaçınmak için lütfen ilgili kurallara uyun ve trendeki ve istasyondaki düzene yardımcı olun.”
Anonsta da görüldüğü üzere sigara içilmeyen bölgelerde yapılan yasak ihlalleri gibi davranışlar cezalandırılırken, borç ödemelerini zamanında yapma ve toplumsal sorumluluk projelerinde gönüllü yer alma gibi davranış biçimleri mükâfatlandırılıyor.
Puanı yüksek kişilere hastane ve kamu dairelerinde daha az sıra bekleme, otellerde indirim ve daha fazla iş imkanı sağlama gibi olanaklar tanınması da düşünülüyor.
Çin'deki Sosyal Kredi Sistemi'ne 2019 yılında kırmızı ışıkta geçme, ücretsiz otel ve lokanta rezervasyonu yapıp mekâna gitmeme ve başkasının toplu taşıma kartıyla seyahat etme gibi kişiye eksi puanlama olarak geri dönecek bir mekanizma da eklendi. Sistemde kan bağışı yapmak, vakıflara maddi yardımda bulunmak ve gönüllü işlerde çalışmak gibi eylemler ise vatandaşlara artı puan olarak geri dönüyor.
Sosyal kredi sistemin de de bulunan kara listeye girmeye sebebiyet veren insanların kamu alanlarında kamuya aykırı hareketlerde bulunmaları, suç işlemeleri, kredi notunu oldukça düşürüyor ve belirli bir puanın altında olanlara seyahat engeli, otellerde konaklama engeli, banka kredi engeli gibi sorunlar vatandaşları bekliyor.
Çin Halk Kurtuluş Ordusu da Sosyal Kredi Sistemi'ne geçmeyi düşünüyor. İddiaya göre, bir kişi orduyu terk etmek istediğinde sosyal kredi puanı düşürülecek ve kara listeye alınabilecek.
Peki kredi notunu kimler belirliyor?
Vatandaşların kredi notlarını belirleyen şirketlerden biri de adını çok sık duyduğumuz AliBaba şirketinin sahibi Jack Ma'nın kurduğu "Sesema Credit'dir. Alternatif olarak 8 farklı anket şirketi de vatandaşların kredi notunu belirliyor.
Dünyanın başka ülkelerinde de uygulama var mı?
Birçok Batı ülkesi Çin'deki sistemi eleştiriyor ancak paralel bir sistem şu anda ABD'de de gelişme aşamasında.
Silikon Vadisi ve teknoloji endüstrisine yön veren şirketler özel şirketlerce tutulan sosyal medya verileriyle benzeri bir sistem geliştirmek için çalışıyor.
Dünyada uygulamaya geçen şirketler var mı?
Çin de ilk kez 2009 yılında yerel bazda başlatılan ve 2014'te 8 firmayla ülke çapında devam eden uygulamayla vatandaşların para harcama alışkanlıkları, sosyal medya kullanımı, sokakta kurallara uyup uymadığına ilişkin bilgiler yapay zekâ ve algoritmalarla takip edilerek puanlanıyor. Ayrıca;
New York Finansal İşler Departmanı bu yılın ilk aylarında sigorta şirketlerinin sosyal medya paylaşımları üzerinden değerlendirme yapabileceğini söyledi.
Yani artık Instagram hesabınızdan bir elinizde bira, diğer elinizde patates kızartması ve ağzınızda bir sigarayla paylaştığınız bir poz sigorta şirketiyle ilişkinizi etkileyebilecek.
Diğer taraftan Facebook'tan spor yaparken paylaşılan bir fotoğraf da sigortanızda olumlu izlenim olarak algılanarak puanınıza arttırabilecek.
Dikkat etmek gerekirse sigorta şirketlerinde sigortalama ve poliçe yenileme aşamasında sordukları sorular, sosyal medya paylaşımlarınızla örtüşmezse bu da müşteri olarak dezavantajınıza olacak.
Uber’ de pek çok kişi sadece müşterilerin sürücüleri puanladığını düşünüyor ancak, sürücülerin de sizi puanlaması için bir sistem olduğundan haberdar değil.
Eğer belli bir çıtanın altına düşerseniz Uber sizi engelleyebiliyor.
Dünyanın en çok tercih edilen mesajlaşma servislerinden biri olan Whatsapp' ta eğer çok sayıda kişi tarafından engellenmişseniz uygulama tarafından engellenebiliyorsunuz.
Faydalı olması ümidiyle…
ÖZKAN ÇİNAR
Smmm /Spk Denetçisi
Yön.Danışmanı/Eğitmen
